در قسمت پیشین گفتیم که چگونه فقها و علمای جبل‌عامل به دعوت فرمانروایان صفوی به ایران آمدند تا در ساختار فکری و اعتقادی جامعه سرزمین ما به ایفای نقش بپردازند. با ورود علمایی چون محقق کَرَکی، مدارس علمیه قزوین و پس از آن اصفهان، رونقی مضاعف گرفت. این علمای نامدار علاوه بر تألیف آثار بسیار مهم و تأثیرگذار، به پرورش شاگردان برجسته‌ای پرداختند و در کنار آن، نقشی راهبردی در زدودن خرافات از ذهن و اندیشه مردم ایران داشتند.
حضور بزرگانی مانند شیخ محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی، مشهور به شیخ بهائی، نه فقط مرزهای اعتبار علمی مدارس ایران را در عرصه علوم دینی جابه‌جا کرد، بلکه در حوزه علوم ریاضی و تجربی نیز، منشأ خدمات برجسته و مثال‌زدنی شد که بیان آنها از حوصله این نوشتار خارج است. به این ترتیب، در حالی که حوزه‌های اصیل و قدیمی نجف، زیر فشار روزافزون امپراتوری عثمانی و تحت تأثیر نزاع دائمی این دولت با دولت شیعی صفوی، در نهایت عسرت و فشار قرار داشتند، حوزه‌های علمیه ایران با میدان‌داری علمای جبل‌عامل، شاهد شکوفایی روزافزون شدند و به تدریج، مرجعیتی قابل اعتماد پیدا کردند.
در این بین، حرم مطهر امام رضا(ع) نیز، به کانونی بسیار مهم برای ترویج علوم دینی تبدیل شد و نقش تاریخی خود را در این عرصه باز یافت و این مهم، با حضور علمای نامداری از جبل‌عامل که طی دوره صفویه به مشهد هجرت کردند، جلوه و شکوهی ویژه یافت. به غیر از دو عالم نامدار جبل‌عاملی که امروزه مزارشان در حرم مطهر، محل زیارت و مراجعه علاقه‌مندان است، یعنی شیخ بهاءالدین عاملی و شیخ حر عاملی، گروه دیگری از علمای آن خطه نیز، در قرن دهم و یازدهم مجاور بارگاه منوّر امام رضا(ع) شدند و پس از وفات پیکر مطهرشان در همین مکان مقدس به خاک سپرده شد؛ بزرگانی مانند عبدالعالی عاملی (فرزند محقق کرکی، نویسنده کتاب «مناظرات»، درگذشته سال ۹۹۳ق و مدفون در دارالسیاده)، حسین عاملی مشغری (شاگرد شهید ثانی، درگذشته ۱۰۰۵ق)، سیدحسین عاملی جبعی (از شاگردان شیخ بهائی و از خاندان سادات «سلسلة الذهب»، شیخ‌الاسلام مشهد مقدس، درگذشته سال ۱۰۶۹ق)، ابراهیم عاملی بازوری (از شاگردان شیخ بهائی) و حسن حُر عاملی (پدر شیخ حر عاملی مشهور که در سال ۱۰۶۳ق در حالی که پیاده به زیارت مرقد امام رضا علیه‌السلام مشرف می‌شد، دارفانی را وداع گفت و در دارالسیاده به خاک سپرده شد).
البته حضور علمای جبل‌عامل در مشهد، تنها محدود به قرن دهم و یازدهم نبود، در قرن دوازدهم نیز، تعدادی از آنها به مشهد هجرت کردند و باعث غنای علمی حوزه این شهر مقدس شدند؛ علمایی مانند بدرالدین عاملی (نویسنده کتاب «حجیةالاخبار»، درگذشته سال ۱۱۰۴ق) شیخ علی عاملی (مشهور به «شیخ علی کبیر»، درگذشته ۱۱۰۳ق و مدفون در سرداب مدرسه میرزاجعفر) و احمد بن حسن عاملی (نویسنده «تاریخ کبیر» و درگذشته ۱۱۲۰ق). حضور این افراد در کشور ما و تکاپوهای علمی و فرهنگی آنها، در کنار پیدایش تراث علمی ذی‌قیمت شیعه به میزبانی ایران، باعث ایجاد جغرافیایی پایدار و ایمن برای ارادتمندان و علاقه‌مندان به مذهب اهل‌بیت(ع) شد. این پایداری چنان بود که حتی در ادوار تاریخی بعد و با وجود برخی شیطنت‌ها برای آسیب زدن به این عرصة ایمن نیز، خللی در استواری آن به وجود نیامد و ایران موقعیت بی‌نظیر خود را به عنوان مرکز حفظ و توسعه تراث اهل‌بیت(ع) حفظ و نقشی راهبردی در انتشار آن ایفا کرد.
هجرت علمای جبل‌عامل به ایران و تقویت جایگاه علمی و دینی این کشور، به معنای پایان کار مراکز علمی در جبل‌عامل و قطع شدن خط مهاجرت آنها به اقصی‌نقاط جهان اسلام نبود. طی قرن‌های بعدی، این خطه باز هم مهد پرورش عالمان بزرگ و خاندان‌های دانشمندی شد که حیات علمی، سیاسی و اجتماعی آنها بر محدوده‌ای بزرگ از جهان اسلام و از جمله ایرانِ ما تأثیری عمیق گذاشت. خاندان صدر از جمله این خاندان‌ها بود که برخی از اعضای آن، به دلیل ظلم روزافزون دولت عثمانی بر شیعیان لبنان، راه عراق و عتبات مقدسه آن را در پیش گرفتند و بعدها، تعدادی از همین مهاجرانِ به عراق، راهی ایران شدند و در حوزه‌های علمیه قم و اصفهان، به تحصیل علوم دینی و سپس تدریس و تحقیق پرداختند. آیت‌الله‌العظمی سیدصدرالدین صدر، پدر امام موسی صدر و یکی از بزرگترین مراجع حوزه علمیه قم در دوره معاصر، یکی از این افراد بود. برخی از اعضای این خاندان، هم‌چون آیت‌الله شهید سیدمحمدباقر صدر نقشی انکار نشدنی در نهادینه شدن اندیشه‌های سیاسی و اقتصادی اسلام در جامعه بحران زده آن روزگار داشتند. علمای جبل‌عامل از منادیان و پرچمداران تقریب مذاهب اسلامی در دوران ما محسوب می‌شوند؛ پرچمدارانی که در عین حمایت از اتحاد مسلمانان، در مسیر تبیین اندیشه‌ها و آموزه‌های مکتب اهل‌بیت(ع) از هیچ اقدامی فروگذار نکرده‌اند. مرحوم علامه سیدعبدالحسین شرف‌الدین یکی از آنهاست که آثار جاودانه وی در حوزه‌های گوناگون اعتقادی، نه فقط در میان شیعیان، بلکه بین اهل‌سنت نیز، علاقه‌مندان بسیاری دارد. مطالعه بر روی نقش بنیادین علمای جبل‌عامل در تاریخ صد سال اخیر غرب آسیا و جهان اسلام نشان می‌دهد که نه فقط از جایگاه آنها در حفظ و حراست از مرزهای عقیدتی مسلمانان و به ویژه شیعیان کاسته نشده‌است، بلکه علمای این خطه، به عنوان پرچمداران دفاع حدود جغرافیایی سرزمین‌های اسلامی نیز، پا به میدان نهاده و در برابر پلیدترین دشمن مسلمانان، رژیم صهیونیستی، مردانه به مبارزه برخاسته‌اند.
نظر شما